راهکارهای ترویج فرهنگ ایثاروشهادت

راه کارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت

به قلم:مسلم باقری، محسن میری

چکیده

با اوج گیری مبارزات مردم مسلمان ایران در دهه‌ی پنجاه جهت آزادی، استقلال و دفاع از دین (به‌ویژه جریان پیروزی انقلاب اسلامی) و در دوران هشت ساله‌ی دفاع مقدس مردان و زنان بسیاری در صحنه‌های مبارزه و پیکار به شهادت رسیدند. اخلاق، شیوه‌ی مبارزه، نحوه‌ی شهادت، خصوصیات فردی و شخصیتی ایشان و آثار به‌جای مانده اعم از مادی و غیرمادی (معنوی)، مجموعه‌ای ارزش‌مند را تشکیل می‌دهد که تحت‌عنوان «فرهنگ ایثار و شهادت» معرفی شده است.

هدف از ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، ضمن فروزان نگهداشتن این چراغ رهایی بخش، برای هر زمانی است که دشمن خیره سر، آهنگ نابودی دین و ایمان و تعرض به میهن و ناموس نماید؛ اما لازمه‌ی داشتن چنین رویه ای، گسترش سیره و روش زندگی نجات بخش شهیدان و ایثارگران در جامعه است و جنبه‌ی برجسته‌ی آن انجام دادن کارها برای خدا و رهایی از وابستگی و دل‌بستگی به «ثروت و جاه و مقام و نیز دلبستگی ها و وابستگی های مادی است.»

اما سؤال اساسی اینجاست که چرا ترویج فرهنگ ایثار و شهادت با برخی موانع روبه‌رو شده است؟ چرا برخی مسؤولین و صاحبان جاه و مقام که موقعیت و مقام خویش را مدیون شهدا هستند، در بسیاری از اوقات دِین خویش را فراموش کرده و شیوه ای سوای شیوه و راه و رسم شهیدان را گزیده اند و به دنیاگرایی و تجملات روی آورده اند؟ و به تبع آن چرا در جامعه و در میان توده مردم نیز سنت شهیدان کم‌رنگ شده و نگرانی، دوست‌داران و ارادت‌مندان شهدا را در این تفکر فرو برده که با «غربت شهیدان» چه کنیم؟ در نتیجه، هدف و سؤال اصلی این است که « شیوه‌ی ترویج فرهنگ شهادت کدام است و چگونه می‌توان موانع آن را کاهش داد؟»

 تعریف فرهنگ

فرهنگ مثل سایر مفاهیم علوم انسانی، میان صاحبه‌نظران و نظریه­پردازان به یکی از مقولات مغلق و مبهم می‌ماند و در دایره لفظ پردازی‌های بی‌سرانجام، حیران و سرگردان است و هنوز اجماع روشنی بر سر تعریف آن حاصل نگردیده است(آقاپور، 1384، ص29).

بر اساس اندیشه‌های رهبر انقلاب، فرهنگ به معنای خاص‌برای یک ملت، عبارت است از ذهنیات، اندیشه‌ها، ایمان‌ها، باورها، سنت‌ها، آداب، ذخیره‌های فکری و ذهنی[1]. بخش عمده‌ی فرهنگ، همان عقاید و اخلاقیات یک فرد یا یک جامعه است. رفتارهای جامعه هم که جزو فرهنگ عمومی و فرهنگ یک ملت است، برخاسته از همان عقاید است، در واقع عقاید یا اخلاقیات، رفتارهای انسان را شکل می‌دهند و به وجود می‌آورند.

بر اساس آرا‌ی علامه جعفری، فرهنگ عبارت است از کیفیت یا شیوه بایسته، برای آن دسته از فعالیت‌های حیات مادی و معنوی انسان‌ها که مستند به طرز تعقل سلیم و احساسات تصعید شده آنان در حیات معقول تکاملی باشد. علامه جعفری فرهنگ را در قالب چهار نوع زیر طبقه‌بندی می نماید:

1-      فرهنگ رسوبی: که عبارت از رنگ‌آمیزی و توجیه شئون زندگی با تعدادی قوانین و سنن ثابته نژادی و روانی خاص‌و محیط جغرافیایی و رگه‌های ثابت تاریخی است که در برابر هر گونه تحول، مقاومت می‌ورزد.

2-   فرهنگ مایع و بی‌رنگ: که عبارت از آن رنگ‌آمیزی‌ها و توجیهاتی است که به‌هیچ ریشه‌ی اساسی روانی و اصولی ثابت تکیه نمی‌کنند و همواره در معرض تحولات قرار می‌گیرند.

3-   فرهنگ خود محوری یا خود هدفی پیرو: فرهنگ پیرو به آن قسمت از نوع کیفیت و شیوه زندگی مادی و غیر مادی می‌گویند که هیچ اصل و قانون اثبات شده قبلی را مورد تبعیت قرار نمی‌دهد، بلکه صحت و مقبولیت خود را از تمایل و خواسته‌های مردم می‌گیرد.

4-   فرهنگ پویا و هدفدار و پیش‌رو: این نوع فرهنگ در محاصره آن نمودها و فعالیت‌هایی که تحت تاثیر عوامل سیال زندگی و شرایط زودگذر محیط و اجتماع قرار می‌گیرند، نمی افتد؛ زیرا عامل محرک این فرهنگ، واقعیت مستمر طبیعت و ابعاد اصیل انسانی است(پور عزت، 1385، ص‌35-32).

اهمیت فرهنگ

فرهنگ برای جامعه، هم‌چون حافظه برای انسان است. به‌عبارت دیگر، فرهنگ شامل سنت‌هایی است که نشان می‌دهد پیش از این چگونه عمل می‌شده است. فرهنگ هم‌چنین شامل شیوه‌ی نگرش مردم به خود و محیط اطرافشان، پیش‌فرض‌های بیان نشده آن‌ها درباره‌ی راه و رسم دنیا، و هم‌چنین روشی است که مردم باید عمل کنند(تریاندیس، 1378، ص‌26).

اهمیت فرهنگ را به‌طور کلی می‌توان در دو جنبه خلاصه کرد، نخست جای‌گاهی که فرهنگ در هویت و موجودیت جامعه دارد و دیگری نقشی که فرهنگ در پیشرفت جوامع ایفا می‌کند. بی‌شک بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است. اساساً فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می‌دهد. از دیدگاه حضرت امام(ره) شرط لازم برای دست‌یابی به استقلال و پیشرفت کشور در جهات مختلف، کسب استقلال فرهنگی است. در واقع می‌توان گفت کسب هویت ملی، استقلال اقتصادی و استقلال در سایر شئون از جمله اهداف توسعه‌ی اسلامی است(قربانی، 1383، ص22-19).

فرهنگ ایثار و شهادت

تعریف شهادت

واژه‌ی شهید به معنای شاهد، گواه و کشته شده در راه خدا آمده است. شهید از ریشه شهد در لغت عرب با مشتقات متعدد در اصل به معنی حاضر بودن در یک محل(نقطه مقابل غایب بودن) است. هم‌چنین به معنی کسی که چیزی را با چشم خود دیده و کسی که آنچه را دیده بیان می‌کند آمده است. در قرآن کریم 45 مرتبه به معنای حضور در یک محل، گواهی و علم به چیزی، اقرار و اعتراف، مشاهده و دیدار، به‌دست آمدن و حاصل شدن چیزی و آماده به خدمت بودن آمده است. (میمنه، 1385، ص‌8)

اگر فرد مرگی را انتخاب کند که دارای دو مشخصه باشد دراسلام از او به‌عنوان شهید یاد می‌کنند: یک در راه خدا کشته شود، دو مرگی آگاهانه باشد. در غیر این‌صورت اگر فردی کشته شود، در دیدگاه اسلام شهید محسوب نمی‌شود. پس کشته شدن آگاهانه و در راه خدا شهادت محسوب می‌شود. «ان اکرم الموت القتل»[2] (و همانا گرامی‌ترین مرگ‌ها کشته شدن در راه خداست.) علامه جعفری با تاکید بر اینکه مقصود حضرت امیرالمومنین علیه السلام از قتل در این عبارت شهادت در راه خداست می‌نویسد: مقصود امیر المومنین علیه السلام از قتل در این جملات، کشته شدن در راه خداست که شهادت نامیده می‌شود، نه محض کشته شدن، زیرا کشته شدن بدون هدف اعلاء که عبارتست از دست از جان شستن در راه خدا(جهاد) هیچ ترجیحی بر مردن در رخت‌خواب ندارد. (مهینی، 1383، ص45)

تعریف فرهنگ شهادت

  تعاریف متعددی از فرهنگ شهادت آورده شده است که در اینجا تعریف مطرح شده از سوی کمیته‌ی فرهنگ شهادت بنیاد انقلاب اسلامی آورده می‌شود. فرهنگ شهادت عبارتست از «مجموعه آگاهی‌‌ها، باورها، آداب واعتقادات و اعمالی که موجب وصل انسان به عالی‌ترین و والاترین درجه‌ی کمال، یعنی مرگ آگاهانه در راه خدا می‌گردد». هرگونه آثار باقیمانده از شهدا درباره شهادت و شهید، سیره، روش و پیام شهیدان و بالاخره تربت پاک و مقدس آنان بخشی از این فرهنگ می‌باشد(معدنی، 1378، ص19).

  در تعریف شهادت می‌توان سه نگاه داشت: قبل از شهادت، حین شهادت و بعد از شهادت و می‌توان بر اساس آن مقاطع و ویژگی‌های آن و زمان مورد نظر، تعریف ارائه داد. می‌توان این مقاطع را جدا دید یا این‌که به همه پیوسته، هم‌چنین می‌توان یک مقطع را مبنا قرار داد و یا این‌که به عوامل و مواردی پرداخت که منتج به شهادت می‌شود. به‌عبارت دیگر، فرهنگ منتج است، تدریجی درست می‌شود، شهادت نیز محصولی است که بایستی معرفی گردد و شهدا معرف آن فرهنگ‌اند. فرهنگ شهادت مجموعه آثار، اصول و معارفی است که معرف و برآمده از حیات معنوی شهیدان راه خدا، و مبین سیره‌ی عملی آن‌هاست.

کارکردهای مختلف فرهنگ شهادت

1-    فدا کردن جان برای حفظ ارزش‌ها: در جوامعی که احترام و وفاداری به ارزش‌ها یک اصل محسوب شده و برای جامعه اهمیت دارد در صورت به خطر افتادن ارزش‌هایی که مهم هستند در مقاطعی از تاریخ افراد جان خویش را کمتر از ارزش‌ها می‌پندارند و حاضر می‌شوند جهت بقاء و حیات جامعه و ارزش‌های آن جان خویش را فدا کنند.

2-    عزت نفس بخشیدن به افراد جامعه: امام راحل(ره) نیز در این زمینه این گونه می‌فرمایند: «اسلام که این پیروزی را حاصل کرده، شهادت است که این پیروزی را حاصل کرده، شهادت هم حفظ اسلام است، از اول اسلام با شهادت پیش برده، حالا هم که می‌بینید جوآن‌های ما شهادت را می‌خواهند... این حس بود که ما را پیش برد، این حس شهادت بود، جلو آمدن برای اسلام و شهادت بود که ما را به پیروزی رساند. »(امام خمینی ص2.)

3- ایجاد هویت و هدف مشترک در میان افراد یک جامعه: مؤلفه‌های شهادت یعنی گام برداشتن در راه خدا و مرگ داوطلبانه در موقع لزوم، هویت و هدفی مشترک را برای افراد جامعه ایجاد می‌نماید و می‌تواند الگو و راه‌کار عملی برای نسل‌ها و ملل در تحت ظلم و ستم باشد.

4- عامل هم‌بستگی اجتماعی: عاشورا، عزاداری، نوحه‌خوانی، امام حسین علیه السلام و... مفاهیمی هستند که موجب هم‌بستگی شیعیان در طول تاریخ حیاتش به‌شمار می‌رود و یک انگیزه قوی جهت هم‌دلی، اتحاد و اتفاق در تاریخ مبارزات شیعه شده است و فرهنگ شهادت یکی از عوامل مهم هم‌بستگی اجتماعی محسوب می‌شود. (معدنی، 1378، ص28)

5- ایجاد روحیه‌ی ظلم ستیزی و عدالت طلبی در جامعه و احساس خطر صاحبان سلطه و ظالمان و مخالفان عدالت و قسط تا زمانی که مشعل شهادت در جامعه فروزان است. رهبر انقلاب نیز به خوبی به این مسأله واقف بودند: «اسلام در کشور ما می‌رفت تا به تباهی کشیده شود، که با خون شهیدان ملت ما حیات خود را باز یافت. »(امام خمینی، ص82)

مفهوم ایثار

ایثار یعنی نثار، نثار هر چیز اعم از مادی و معنوی به دو شرط:

1- در عین نیاز؛ در تعریف واژه‌ی ایثار در قرآن کریم آمده است: «و یوثرون علی انفسهم و لو کانوا بهم خصاصه»[3] ایثار می‌کنند بر نفس‌هایشان ولو به آن نیاز داشته باشند.

2- شرط دوم نیت عمل است. انگیزه عمل فقط و فقط باید عشق و محبت به خداوند باشد و هیچ انگیزه غیر جذابی در آن نباشد. در سوره مبارکه دهر آمده است: «و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا، انما نطعمکم لوجه ا... لانرید منکم جزائا و لا شکورا»[4]. به نیازمندان طعام می‌دهند صرفاً به خاطر خدا و رضای او و بدون توقع و درخواست هیچ پاداش یا چشم داشتی از کسی(احمدی، 1386، 49-5.).

اهل ایثار از منظر دین

ویژگی آنان که اهل ایثار آخرت بر دنیا هستند:

• اهل خشیت الهی‌اند «رضی الله عنهم و رضوا عنه ذلک لمن خشی ربه»[5]

•  اهل احسان‌اند «والذین اتبعوهم باحسان رضی الله عنهم و رضوا»[6]

• بنای آن‌ها بر تقوی و جلب رضایت الهی است. «افمن اسس بنیانه علی التقوی من الله و رضوانه خیر من اسس بنیانه علی شفا جرف هار فآن‌هار به فی نار جهنم»[7]

• متوکل علی الله‌اند. نه متکی به دنیا، دلهایشان فقط به یاد خدا آرام می‌گیرد «الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم الا بذکرالله تطمئن القلوب»[8]

• به دنبال دار آخرت و نعمت‌های باقی هستند، نه مرید حیات دنیای قلیل و زودگذر، «وابتغ فیما اتاک الله الدار الاخره»[9]. بهترین نعمت دنیا را نعمتی می‌دانند که با آن زاد و توشه آخرت خود را فراهم کنند. دنیا را معین آخرت خود قرار می‌دهند.

• خرسند و خشنود به حیات زودگذر دنیا نیستند بلکه «فرحین بما اتاهم الله من فضله... »[10]

• نه تنها علم آن‌ها منحصر به حیات دنیا نیست، بلکه به خصلت خالصی مجهزند که توجه و تفطن به حیات آخرت است «انا اخلصناهم بخالصه ذکری ذکری الدار»

کارکردهای ایثار

 1- فرض کنید که شخصی با زهد و ایثار، حب دنیا را مهار کند، نتیجه چه خواهد شد؟ از آنجا که: «حب الدنیا راس کل خطیئه»، ریشه‌های لغزش‌های اخلاقی را قطع کرده است.

2- آن که ایثار می‌کند قطعاً اهل قناعت است، قناعت نیز به نوبه خود عزت نفس می‌آورد. امام صادق علیه السلام در اصول کافی می‌فرماید: «خداوند همه امور مومن را به خودش واگذار کرده است، ولی به او اجازه نداده است که خودش را خوار و ذلیل گرداند».

3- آن که اهل ایثار است قطعا ً‌اهل حرص‌نیست. حرص، نیاز کاذب است. عمده معصیت‌ها ناشی از حرص‌و نیاز کاذب است تا نیازهای واقعی؛ با ایثار زمینه‌های حرص‌از میان برود.

4- ایثار محبت می‌آفریند و محبت و همدلی مایه وحدت و وفاق است.

5- ایثار متوقف بر از بین بردن روحیه‌ی مال دوستی و ترس جان است.

6- ایثار، کوثر و خیر کثیر است و زمینه‌های تکاثر و تمرکز ثروت و سرمایه داری غیر مولد را کاهش می‌دهد و از فقر می‌کاهد(خاموشی، 1383).

شاخص‌های فرهنگ ایثار و شهادت

اکنون با توجه به مباحث مطرح شده و همچنین بررسی حجم انبوه پژوهش‌های صورت گرفته در خصوص‌فرهنگ ایثار و شهادت، می‌توان شاخص‌های فرهنگ ایثار و شهادت را به‌صورت جدول زیر دسته‌بندی کرد:

جدول شماره(1)- شاخص‌های فرهنگ ایثار و شهادت

اصل بنیادین	مقوله	مؤلفه‌های فرهنگ ایثار و شهادت	شاخص‌های فرهنگ ایثار و شهادت
ایثار و  شهادت	شهادت	خدامحوری درمقابل خودمحوری	داشتن ایمان به خدا توکل به خدا مراقبت از رفتار محاسبه نفس در مسیر کمال حرکت کردن
		اطاعت پذیری از ولایت	اعتقاد به حکومت اسلامی اعتقاد به ولایت مطلقه‌ی فقیه اعتقاد به‌جامعیت نظام حکومت اسلامی ترجیح منافع نظام بر منافع شخصی
		ارزش‌های انسانی را بر منافع شخصی ترجیح دادن	مردمی بودن ارتباط با محرومین پرهیز از خود محوری خدمت گذاری مردم‌داری
		ایثار و استقامت	صبر و استقامت در مقابل مشکلات صبر در انجام کار خیر استقامت در راه رسیدن به هدف
		عزت نفس	دشمن ستیزی توانایی ایفای نقش رزمی ذلت گریزی
		مجاهد زیستی	نترسیدن از مرگ ساده زیستی
		عمل صالح و پرهیزگاری	امر به معروف و نهی از منکر عمل و تکلیف انصاف حفظ بیت المال
		علم و آگاهی	گزینش آگاهانه پی‌گیری اخبار و عقاید جناح‌های سیاسی کشور مشورت خواهی گرایش به علم اندوزی و دانش اندوزی
		هویت ملی و فرهنگ پذیری	پاسداری از مرز و بوم احترام به آداب و رسوم ملی علاقه به ادبیات و هنر ایران
		نیایش و خود سازی	قرائت قرآن تهجد و شب زنده‌داری توسل به معصومین علیهم السلام
ایثار و شهادت	ایثار	ریسک پذیری	جمودگریزی احترام به نظرات دیگران
		انعطاف پذیری و نوآوری	خلاقیت خطرپذیری
		کار گروهی و مشارکت در امور	انتقاد پذیری پرهیز از خود محوری اعتماد به دیگران
		عدم تعلق به دنیا	عدم دنیا پرستی قانع بودن دوری از حسد
		احترام به دیگران	وطن پرستی رعایت نظم در امور اعتماد به قانون
		خود باوری	اعتماد به نفس بالا پرهیز از تقدیر گرایی
		تعالی روح	کنترل خشم خرافه گریزی
		عدالت طلب	انجام وظیفه و مسؤولیت احسان و نیکوکاری بالا میزان محبت و صمیمیت
		کارآمدی	پر کاری و کم حرفی امید به زندگی
		آخرت گرایی و ایمان به غیب	روحیه ایمان میزان توکل در جامعه ترس از خدا

مقایسه فرهنگ ایثار و شهادت با رفتار شهروندی سازمانی

امروزه شاهد مطرح شدن مفهوم جدیدی در ادبیات رفتار سازمانی می‌باشیم. رهبران و مدیران سازمان به دنبال راه‌کار جدیدی هستند تا به وسیله‌ی آن بتوانند نوعی تعهد و انگیزه فراتر از سازمان در بین کارکنان خود ایجاد کنند. یکی از این مفاهیم جدید رفتار شهروندی سازمانی می‌باشد که می‌کوشد سازمان را به مجموعه‌ای متعهد و با انگیزه تبدیل نماید. رفتار شهروندی سازمانی شامل رفتارهای اختیاریکارکنان است که جزء وظایف رسمی آن‌ها نیست و مستقیما توسط سیستم رسمی پاداش سازمان در نظر گرفته نمی‌شود ولی میزان اثر بخشی کلی سازمان را افزایش می‌دهد.

اما با توجه به گفته ریچارد دفت سازمان‌ها نهادهایی برگرفته از متن اجتماع خود می‌باشند و در حقیقت فرهنگ‌سازمانی متاثر از جریآن‌های فرهنگی جامعه می‌باشد(دفت، 1378، ص‌645-643). به همین منظور، مدیران برای اصلاح و کارآمد کردن سازمان خود باید به‌جایی فراتر از سازمان بیاندیشند. و این مسأله بر اهمیت فرهنگ ایثار و شهادت و نقش آن در حرکت جامعه و اجزاء آن تاکید می‌کند. امری که غفلت از آن نتایج غیرقابل جبرانی به همراه خواهد داشت.

چگونگی گسترش فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه

برای پاسخ به این سؤال ابتدا یک بحث کوتاه و اجمالی از دو مفهوم علوم اجتماعی یعنی «جامع‌پذیری» و »فرهنگ‌پذیری» مطرح می‌گردد. سپس با توجه به این مفهوم، پیرامون موضوع، شیوه‌ها و عوامل ترویج فرهنگ، راه‌کارهایی ارائه می‌گردد.

جامعه پذیری

جامعه‌پذیری[11] یا اجتماعی شدن جریانی است که از طریق آن فرد با هنجارهای جامعه آشنا می‌شود، آن را می‌آموزد و به مرحله‌ی اجرا در می‌آورد تا بتواند متناسب با هنجارهای گروه و جامعه‌ای که در آن به‌سر می‌برد، زندگی کند. پس "جامعه‌پذیری" جریانی است که فرد عملا با زندگی گروهی " هم‌سازی" می‌کند؛ بنابراین فرد "جامعه‌پذیر" کسی است که بر اثر "هم‌نوا" شدن با هنجارهای گروهی، وظایف گروهی را پذیرفته و راه‌های همکاری را شناخته و بدین سبب دارای رفتاری است که مورد پسند گروه است. "هم‌نوایی شخص" با هنجارهای اجتماعی که مایه جامعه‌پذیری است، دو جنبه دارد: مجاب شدن یا هم‌نوایی عمقی و اجابت یا هم‌نوایی سطحی(وثوقی و نیک خلق، 1374، صص‌125-124).

فرهنگ‌پذیری

فرهنگ‌پذیری[12] جریان تدریجی و عمیق جامعه‌پذیری است. اگر جریان جامعه‌پذیری عمیقاً صورت گیرد و دوام آورد، افراد رفته‌رفته در زندگی مشترک جامعه خود سهیم می‌شوند، راه و رسم آن‌ها را می‌آموزند و خود را با آن سازگار می‌سازند و مانند سایر اعضای جامعه می‌گردند. بنابراین "فرهنگ‌پذیری" جریانی است که فرد زمینه‌های فرهنگی را می شناسد و به‌طور ژرف و عمیق می‌پذیرد و خود را با آن سازگار می‌کند. در صورت فرهنگ‌پذیر شدن، فرد کمتر دچار تناقض، سرگردانی و حیرانی می‌گردد و در حقیقت در ذهن و عمل خویش کمتر تفاوت می‌بیند؛ آنچه را اعتقاد دارد عمل می‌کند و آنچه را عمل می‌کند که به آن معتقد است. و لذا دچار نابسامانی اجتماعی و یا ناهنجاری رفتاری نمی‌گردد"(وثوقی و نیک خلق، 1374، ص‌125).

پس به‌طور خلاصه می‌توان گفت: هم‌نوایی و سازگاری با هنجارهای جامعه و موازین اخلاقی دو جنبه دارد: یکی ساده، سطحی، صوری و ظاهری است، دیگری ژرف، عمیق، پیچیده و درونی است. نوع اول را "جامعه‌پذیری" و نوع دوم را "فرهنگ‌پذیری" می‌نامند»(وثوقی و نیک خلق، 1374، ص‌128).  

عوامل مؤثر بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه

به منظور شناسایی عوامل مؤثر بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه، منابع گوناگون مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت. از جمله منابع مذکور می‌توان به پایان نامه‌های دانشگاهی، طرح‌های پژوهشی بنیاد شهید، مجموعه مقالات، سخنرانی ها و... اشاره کرد.

این بررسی‌ها نشان می‌دهد که فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه به منظور نهادینه شدن(فرهنگ‌پذیری) تحت تأثیر عوامل و نیروهای محیطی مختلفی قرار دارد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها در ذیل مورد بحث قرار گرفته است:

1.  نماز: یکی از مهم‌ترین خاستگاه های شهادت و معراج شهادت، نماز است. بنابراین ترویج نماز در جامعه ایجاد مهم‌ترین مقوم و زیربنای فرهنگ ایثار و شهادت است. طبق آیه «الذین ان مکناهم فی الارض اقاموا الصلاه» اقامه نماز اولین کاری است که جامعه اسلامی و حکومت اسلامی و حاکمیت اسلام و هر انسانی در هر کجا و در هر مسندی از قدرت باید تلاش کند و در راه آن گام بردارد(رحیمیان، 1383).

2.   مسجد: قدم بعد یا به تعبیر دیگر بستر و خاستگاه و آن سنگری که از آن سنگر این معراج شکل می‌گیرد، مسجد است. «و مسجد اسس علی التقوی احق ان تقوم فیه رجال یحبون ان یتطهرون تا طهارت نفس نباشد امکان عروج نیست»(رحیمیان، 1383).

بنا بر سنت پیامبر اکرم(ص) از مکان مسجد برای فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و امثال آن در رابطه با تامین نیازهای عامه‌ی مسلمین استفاده می‌شود(طرح تهیه‌ی شناسنامه مساجد و اماکن مذهبی کشور، 1377، مرکز آمار ایران). مساجد به‌عنوان پایگاه بسیار مهم اسلامی چه از لحاظ تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش و چه از لحاظ بلندگوی صدای اسلام از همان ابتدا مطرح بوده‌اند. شهدای عزیز و گران‌قدرمان چه شهدای انقلاب اسلامی و چه شهدای جنگ تحمیلی به میزان بسیار بالایی در مساجد حضور می‌یافتند و از ابعاد مختلف از این مکان مقدس بهره‌مند می‌شدند(حشمتی، 1383).

3.   فرهنگ عاشورا و کربلا: یکی دیگر از عوامل مؤثر در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، تقویت فرهنگ عاشورا و کربلا است؛ که البته این دست ما هم نبوده؛ هزار و چهارصد سال است که خدا و حقانیت و حقیقت امام حسین(ع) کار خودش را در جامعه کرده است. اکنون بیشترین دین را امام حسین(ع) بر گردن ما و جامعه دارد. فرهنگ ایثار و شهادت‌طلبی بیشترین مدیونیت را نسبت به فرهنگ عاشورا و کربلا دارد(رحیمیان، 1383، ص‌26).

4.   اعتقاد به ولایت: جامعه‌ی ولایی متشکل از افرادی است که بر اساس ارزش‌های خود، ولایت و سرپرستی را به‌صورت آگاهانه از جانب خداوند پذیرفته‌اند و با پیروی از سرپرست الهی خود شالوده‌ی جامعه را بر پایه دوستی و محبت و اطاعت از ولی بنا می‌کنند و بدین لحاظ از جوامع دیگر متمایز می‌باشند. این چنین جامعه‌ای، کمال‌گرا بوده و به واسطه‌ی ارتباط معنادار و مشخص‌افراد با سرپرست، که مشروعیت خویش را از جانب خداوند و پیامبر(ص) و جانشینان وی اخذ کرده اختیار زندگی دنیوی و اخروی خود را به سرپرست و ولی امر سپرده اند(فاضل رضوی، 1384).

5.   رسانه‌ها: نقش رسانه‌ها و ابزارهای ارتباطی در ساخت و تشکیل فرهنگ‌ها در قرن حاضر بیش از پیش توجه نظریه پردازان، اندیشمندان و صاحبه‌نظران حوزه‌ی فرهنگ را به خود جلب کرده است. «هارولد لاسول» برای رسانه‌ها، وظایف و کارکردهایی را برمی شمرد و معتقد است این کارکردها باید در خدمت اهداف جمع و جامعه باشد. او ایجاد هم‌بستگی بین اجزای گوناگون جامعه را در پاسخ به محیطی که در آن انتقال میراث فرهنگی از نسلی به نسل دیگر صورت می‌گیرد، وظیفه اصلی ارتباطات جمعی تلقی می کند(برقی، 1384).

6.   شعر و ادبیات: یکی از رسالت‌های مهم نویسنده و شاعر، نگاشتن و به تصویر کشیدن صحنه‌های ایثار و شهادت می‌باشد. هیچ پدیده و اتفاقی در جامعه ماندگار نخواهد بود مگر این‌که به زیور هنر و ادب آراسته گردد، تا سرمشقی برای نسل‌های آینده قرار بگیرد. در اهمیت ادبیات در تهییج و ترغیب رزمندگان اسلام همین بس که پیامبر عظیمالشان اسلام در جنگ‌ها، زمانی که لشکر کفر با رجزخوانی به میدان جنگ می‌آمد، با کلامی موزون و موجز اشعاری را سر می‌دادند و به لشکر القا می‌کردند و همین امر موجب پیروزی و سرفرازی لشکر اسلام می‌شد. (براتی پور، 1384).

7.   کتب درسی: پیروزی انقلاب شکوه‌مند اسلامی با جان‌فشانی و نثار خون شهیدان بدست آمد و اگر ایثار و از جان گذشتگی شهدا نبود، اسلام نمی‌توانست در سراسر جهان گسترش یابد. بنابراین ارزش‌ها و فرهنگ والای شهادت همواره باید در جامعه ترویج یابد و از سوی دیگر شهیدان در هر دوره‌ی زمانی حق بزرگی بر مردم دارند و باید یاد و نام آنان زنده باشد. به خصوص‌باید نسل جوان که گردانندگان جامعه فردا خواهند بود با این فرهنگ و ارزش‌ها به خوبی آشنا شوند. خصوصاً افرادی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و پایان جنگ تحمیلی متولد شده و شاهد ایثار و شهادت جوانان و بزرگسالان در جریان انقلاب و جنگ تحمیلی نبوده‌اند، لازم است با مفاهیم بالا بیشتر آشنا شوند(آرمند، 1377)

8.   موزه شهدا: موزه شهدا، مکان جمع آوری، نگهداری، نمایش و معرفی آثار و وسائل شهدا، هنرمندان و پژوهش‌گرانی است که فرهنگ ایثار و شهادت را به نگارش و تصویر در آورده اند و با نظارت بنیاد شهید انقلاب اسلامی به‌طور دائمی تشکیل گردیده است(پسندیده، 1378).

9.   نهادهای دولتی: هر یک از نهادهای دولتی به فراخور اختیارات و مسؤولیت‌هایی که دارند، جایگاه و وظیفه‌ای در قبال ترویج فرهنگ ایثار وشهادت دارا می‌باشند. قوه‌ی مقننه برای تعمیم روش‌های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت مسؤولیت تصویب قوانین مناسب و متعادل در جنبه‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی را دارد. چرا که استقرار عدالت اجتماعی و اقتصادی می‌تواند بستر و زمینه مناسبی برای پذیرش این فرهنگ فراهم سازد و قوانین فرهنگی مناسب نیز با رشد ایدئولوژی و سطح فکر افراد جامعه رابطه مستقیم دارد.

نتیجه‌گیری

در خصوص‌توسعه‌ی فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه، تحقیقات فراوانی صورت گرفته است که در هر یک از آن‌ها راه‌کارهایی نیز ارائه گردیده است که پس از جمع‌بندی و جلوگیری از تکرار مکررات راه‌های اصلی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه به‌صورت جدول زیر ارائه گردیده است.

اصل بنیادین این تحقیق ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه است که تحت تاثیر عوامل فرهنگی، اعتقادی، اداری، سیاسی، اقتصادی، تمدن و فرهنگ است. برای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت با توجه به این عوامل و مصادیق آن‌ها راه‌کارهای مرتبط ذکر گردیده است. هم‌چنین مشخص‌شده که این راه‌کارها باعث ترویج کدامیک از شاخص‌های فرهنگ ایثار و شهادت(به‌دست آمده از مرحله قبل) می‌گردد. راه‌کارهای ارائه شده بر اساس دو اصل ارائه شده‌ی جامعه‌پذیری و فرهنگ‌پذیری زمینه‌ی تحقق فرهنگ در جامعه در سطوح سه‌گانه‌ی نمادها و مصنوعات، ارزش‌ها و هنجارها و باورها و اندیشه‌ها می‌باشد(هچ، 1386، ص‌347-342). البته باید به این نکته داشت که حرکت از جامعه‌پذیری به‌سوی فرهنگ‌پذیری و هم‌چنین بالعکس امکان پذیر خواهد بود و توجه به همین مسأله امکان مدیریت فرهنگ جامعه برای متولیان و نهادهای فرهنگی را نشان می‌دهد.

جدول(2)- خلاصه عوامل اثرگذار، مصادیق و راه‌کارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه 

اصل بنیادین	عوامل اثرگذار	مصادیق	راه‌کارهای ترویج	شاخص‌مرتبط
ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه	نظام فرهنگی	رسانه ها	تاسیس کانال‌های تلویزیونی و رادیویی انجام مصاحبه با خانواده شهدا و ایثارگر تبلیغ صحیح رفتارهای مطلوب افزایش کارآمدی دستگاه‌های فرهنگی	ترجیح منافع نظام بر منافع شخصی صبر و استقامت در مقابل مشکلات استقامت در راه رسیدن به هدف دشمن ستیزی پاسداری از مرز و بوم میزان توکل در جامعه
		موزه	بنای موزه و حفظ میراث فرهنگی ساخت یادمان شهدا، جمع آوری و حفظ و احیاء آثار مربوط به شهدا برپایی فرهنگسراهای محلی، شهری و... در خصوص‌ترویج فرهنگ ایثار و شهادت	عدم دنیا پرستی انجام وظیفه و مسؤولیت میزان توکل در جامعه
		سینما و تأتر	ساخت فیلم سینمایی و سریال‌های دفاع مقدس بر اساس واقعیت جلوگیری از الگوسازی‌های غلط تهیه مستند درباره دفاع مقدس ساخت فیلم زندگی شهدا	پاسداری از مرز و بوم احترام به آداب و رسوم ملی علاقه به ادبیات و هنر ایران
		اینترنت	سایت‌های فرهنگی جشنواره‌های الکترونیکی نرم افزارهای چند رسآن‌های	گزینش آگاهانه پیگیری اخبار و عقاید جناح‌های سیاسی کشور جمودگریزی احترام به نظرات دیگران خلاقیت
		شعر و ادبیات	نشست‌های ادبی و برگزاری شب شعر تشکیل کانون‌های نویسندگی برگزاری مسابقه‌های داستان نویسی با محوریت فرهنگ ایثار و شهادت	امید به زندگی وطن پرستی علاقه به ادبیات و هنر ایران احترام به آداب و رسوم ملی
		تالیف و نشر	درج مفاهیم، حکایات و خاطرات ایثار و شهادت در کتب درسی و مجلات و روزنامه‌ها پرداختن به الگوی مقاومت و صبر آزادگان تهیه بیوگرافی و وصیت‌نامه شهدا در نشریات ترویج سیره شهدا در زندگی روزمره مردم	اعتقاد به حکومت اسلامی گرایش به علم اندوزی و دانش اندوزی پرهیز از تقدیر گرایی
ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه	نظام اعتقادی	نماز	ترویج نماز و شعائر اسلامی، تبلیغ رفتارهای مطلوب، ایمان و اعتقاد به خدا، روحیه‌ی صبر واستقامت، روحیه غیرت، عدم ترس	ترس از خدا روحیه ایمان عدم دنیا پرستی دوری از حسد نترسیدن از مرگ ذلت گریزی
		مسجد	پاسخ به سؤالات نسل جوان در زمینه اعتقادی و سیاسی افزایش بینش و معرفت مومنین اجرای برنامه‌های آموزش دینی، برنامه‌های آموزشی و اردوهای زیارتی مناطق جنگی برنامه‌ریزی فرهنگی برای جذب جوانان گسترش فرهنگ قرآنی گرامیداشت ایام مذهبی	داشتن ایمان به خدا توکل به خدا مراقبت از رفتار محاسبه نفس در مسیر کمال حرکت کردن توسل به ائمه اطهار علیه السلام
		ولایت	الگو برداری از زندگی ائمه و معصومین انگیزه‌های شهادت‌طلبی با روی‌کرد دینی اهتمام به توسعه معارف ائمه اطهار گسترش آگاهی و بینش نسبت به عوارض و اثرات بی‌دینی و جدایی انسان از مخزن الهی و گسترش آگاهی و اطلاعات عمومی پیرامون دین باوری در دنیا پشتیبانی از مقام معظم رهبری	اعتقاد به حکومت اسلامی اعتقاد به ولایت مطلقه فقیه اعتقاد به‌جامعیت نظام حکومت اسلامی ترجیح منافع نظام بر منافع شخصی
	نظام سیاسی	قوای سه گانه(نهادهای دولتی)	بهبود روابط بین مسؤولین و مردم افزایش کارآمدی دولت تأمین حمایت قانونی کاهش تنش میان احزاب و گروه‌های سیاسی، جلوگیری از ترویج فساد و بی بند و باری، جلوگیری از گسترش مواد مخدر در جامعه، مبارزه با تهاجم فرهنگی، قانونمند نمودن فرهنگ ایثار و شهادت ایجاد یک نهاد با ماموریت نهادینه کردن فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه	پر کاری و کم حرفی امید به زندگی انجام وظیفه و مسؤولیت وطن پرستی رعایت نظم در امور اعتماد به قانون
	نظام اقتصادی	سازمان‌ها و نهادهای اقتصادی	توسعه‌ی رفاه توسعه‌ی عدالت افزایش توان خانواده برای پرورش فرزندان مهار تورم، گرانی و بیکاری و مبارزه با فقر اختصاص‌بودجه و امکانات برای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت	احسان و نیکوکاری بالا عمل و تکلیف انصاف حفظ بیت المال خدمت گذاری
ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه	نظام اداری	امور ایثارگران	ارتقاء جایگاه ایثارگران، حمایت از حقوق ایثارگران تکریم ایثارگران و توجه به مسیر شغلی آن‌ها برگزاری یادواره‌ها، جشنواره‌ها و مراسم تکریم از ایثارگران	امید به زندگی انجام وظیفه و مسؤولیت وطن پرستی مردم داری خدمت گذاری
		آموزش و پرورش	افزایش کارآمدی نظام آموزش و پرورش در تربیت نسل جوان ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در کتاب‌های درسی، اجرای برنامه‌های آموزش مذهبی در مدارس تقویت روحیه ایثارگری و شهادت‌طلبی تقویت بسیج دانشجویی، ایجاد ستاد شبهه شناسی	دشمن ستیزی نترسیدن از مرگ امر به معروف و نهی از منکر گزینش آگاهانه مشورت خواهی گرایش به علم اندوزی و دانش اندوزی
		سازمان‌ها	الگوسازی از طریق نهادهای انقلابی تکریم ایثارگران و خانواده‌های شهدا برگزاری مسابقات فرهنگی در زمینه ایثار و شهادت حفظ و ارتقاء جایگاه ایثارگران در سازمان	خدمت گذاری مردم داری انجام وظیفه و مسؤولیت مردمی بودن
		دانشگاه‌ها	انجام پایان‌نامه‌هایی با موضوع شهادت و ایثارگری تشکیل گروههای مطالعاتی برگزاری از اردوهای زیازتی و بازدید از مناطق جنگی فعال کردن و حمایت از بسیج دانشجویی نکوداشت یاد شهدای دانشجو و معرفی آنان	خلاقیت پرهیز از تقدیر گرایی گرایش به علم اندوزی و دانش اندوزی ترجیح منافع نظام بر منافع شخصی در مسیر کمال حرکت کردن
		شوراهای اسلامی	آذین کردن شهرها با تندیس های قهرمانان نامگذاری خیابان ها با نام شهدا برپایی نمایشگاه های محله ای از آثار شهدا، عکس و پوستر تشکیل ستادهای تخصصی، مبارزه با تبلیغات کاذب دشمن و تهاجم فرهنگی	اعتقاد به حکومت اسلامی ترجیح منافع نظام بر منافع شخصی مردمی بودن ارتباط با محرومین پرهیز از خود محوری خدمت گذاری مردم داری
	تمدن و تاریخ	زنده نگهداشتن فرهنگ عاشورا و کربلا	ترویج ارزش‌های دفاع مقدس، دیگر خواهی، زنده نگهداشتن یاد شهدا و الگوهای فداکاری، استفاده از ایام عاشورا برای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت	پاسداری از مرز و بوم احترام به آداب و رسوم ملی علاقه به ادبیات و هنر ایران

منابع و مآخذ

-  قرآن کریم

-  نهج البلاغه، ترجمه‌ی محمد دشتی، انتشارات انتشارات لاهیجی، 1381

- امام خمینی(ره)؛ تبیان، آثار موضوعی دفتر یازدهم ایثار و شهادت در مکتب امام خمینی(ره)؛ مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران: 1375

-  آقاپور، علی؛ مجموعه مقالات همایش ایثار و شهادت، دبیرخانه شورای نظارت بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، زمستان 1384

-  تریاندیس، هری. س.؛ فرهنگ و رفتار اجتماعی، ترجمه نصرت فتی، تهران، تهران: رسانش، 1378

-  وثوقی، منصور، نیک خلق علی اکبر، مبنای جامعه‌شناسی، تهران

-  معدنی، سعید؛ مقدمه‌ای بر مفهوم فرهنگ شهادت و شیوه‌های ترویج آن، زیرنظر دکتر مسعود حاجی زاده میمندی، دفتر تحقیق و پژوهش اداره تحقیقات و مطالعات بنیاد شهید انقلاب اسلامی

-  علی احمدی، شناخت فرهنگ، فرهنگ‌سازمانی و مدیریت آن، تولید دانش، تهران:1383

- آراسته خو، محمد، نقد و نگرش در فرهنگ اصطلاحات علمی

- فرهی، بوزنجانی برزو؛ نحوه توانا سازی مدیران استراتژیک فرهنگی کشور، با روی‌کرد مدیریت استراتژیک فرهنگی، دبیرخانه‌ی شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1383

- پورعزت، علی اصغر؛ شناسایی مبانی و شاخص‌های پایدار تدوین چشم انداز فرهنگ کشور جمهوری اسلامی ایران بر اساس تحلیل منطقی متن نهج البلاغه و قانون اساسی، دکتر، دبیرخانه‌ی شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1385

- قربانی علی حسین بررسی اصول و مبانی مدیریت فرهنگی، دبیرخانه‌ی شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1383

- حجه الاسلام پیروزمند؛ چشم انداز مطلوب فرهنگی حوزه‌های علمیه، جایگاه مطلوب، الگوی ارزیابی، عمل‌کرد مطلوب، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، ، 1384

-  فیروزآبادی سید احمد؛ بررسی سرمایه‌ی اجتماعی در ایران و راهای ارتقاء آن، شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1384

- محمد صالح اولیاء، طرح تعیین چگونگی مهندسی مجدد کلان فرآیندهای مدیریت فرهنگی کشور، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1384

- ایران زاده سلیمان، ابعاد پرورشی و فرهنگی مورد نیاز در فرآیند ایثار و از خود گذشتگی، مجموعه مقالات همایش ایثار و شهادت، دبیرخانه شورای نظارت بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، زمستان 1384

-  پارسانیا، هم اندیشی فرهنگ ایثار و شهادت، دبیرخانه شورای نظارت بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، 1383

- میمنه، حیدر علی؛ تبیین و طبقه‌بندی ویژگی‌های فرهنگ ایثار و شهادت بر مبنای معارف و تعالیم اسلامی، مجری: ناظر: دکتر سعید زاهد سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران استان فارس، اداره تحقیقات و مطالعات، 1385

- حبی، محمد باقر؛ شاخص‌های فرهنگ و تفکر بسیجی(رویکرد پژوهشی)؛ سازمان تحقیقات و مطالعات بسیج، 1383

- احمدی، فریبا؛ آسیب شناسی فرهنگ ایثار و شهادت، مجموعه مقالات همایش ایثار و شهادت، دبیرخانه شورای نظارت بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، زمستان 1384

- اعرابی، حسن، مجموعه مقالات همایش ایثار و شهادت، دبیرخانه شورای نظارت بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، زمستان 1384

- حجه الاسلام، سید مهدی خاموشی، نقش ایثار در رشد و تعالی انسان، هم اندیشی فرهنگ ایثار و شهادت، دبیرخانه‌ی شورای نظارت بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، زمستان 1383

- فیاض، ابراهیم؛ ارزش شناسی و فرهنگ عمومی، فصل‌نامه فرهنگ عمومی، ش 37، 1382

-  بیرو، آلن؛ فرهنگ علوم اجتماعی؛ ترجمه باقر ساروخانی، تهران، 1366، ص‌386

-  اینگهارت‌رونالد؛ تحول فرهنگی درجامعه پیشرفته‌صنعتی؛ ترجمه‌ی مریم وتر، کویر، تهران، 1373

- مهینی، شهربانو؛ طبقه‌بندی موضوعات مربوط به شهید و شهادت در نهج البلاغه محقق، ناظر: محمد رضا کلانتری سرچشمه، سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران، اداره تحقیقات و مطالعات، 1383

- اشعریون، منیر، فصلنامه شهود، سال دوم، شماره 6 و7، بهار و تابستان138.

- جو ماری هچ؛ تئوری سازمان، ترجمه دانایی‌فرد، انتشارات صفار- اشراق؛ تهران: 1386

-  ریچارد دفت؛ مبانی طراحی سازمان، ترجمه‌ی اعرابی و پارساییان، دفتر نشر پژوهش‌های فرهنگی، تهران: 1378

________________________________________

[1].  بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با علماء و روحانیون تبریز 5/5/1372

[2]. نهج البلاغه، خطبه123

[3] - قرآن کریم، سوره حشرآیه 9

[4] - آیه 8-9 

[5] - قرآن بینه-8

[6] - قرآن توبه-100

[7] - قرآن توبه-109

[8] - رعد-28

[9] - قرآن قصص-28

[10] - قرآن ال عمران-170

[11] Socialization

[12] Acculturation

انتهای پیام/

منبع : پایگاه اطلاع رسانی بنیاد شهید وامورایثارگران